کیش مهر در نگاه حافظ

کیش مهر، از ایران بر آمد و جهان باستان را فراگرفت و نزدیک هزار سال، مردمان از چین تا قلب اروپا پیرو آیین مهر بود.

کیش مهر بر راستی و پیمانداری و دانش و دلاوری استوار بود.

در این آیین ایزدبانوان بسیاری که نماینده ی نیروهای طبیعت بودند نیایش می شدند.

مهریان در ایران به دست پیروان آیین جدید زرتشتی و آیین تازه ی مسیحی در اروپا سرکوب و کشتار شدند.

پیروان مهر تا چندین قرن پس از آن نیز در ایران می زیستند و عرفان ایرانی با این آیین سخت در آمیخت و از آن برآمد.

در این نوشته نخست به کیش مهر و پیوند آن با عرفان و آیین مسیحی نگاهی می اندازیم و سپس به حافظ و نگاه او به آیین مهر خواهم پرداخت.

******

*آیین مهر با عرفان ایرانی در پیوند تنگاتنگ بوده است.

*آیین مهر هفت درجه یا گامه دارد: زاغ. نامزد یا پوشیده. سپاهی. شیر. پارسی. خورشید مدار. پیر یا پدر.

آسمان نیز به هفت سپهر تقسیم شده و برای رسیدن به سپهر هشتم باید هفت مرحله را طی کرد.

*در عرفان نیز راستی و پیمان، هفت شهر عشق و هفت وادی و هفت آسمان از اهمیت بسیار برخوردار است.

*اهمیت پیر یا پدر یا مراد و مرشد و قطب و آموزگار و فرزانه، اهمیت نان و آب، اهمیت نقش حروف و اعداد در نزد عارفان باید از مهریان بر گرفته شده باشد. عرفان کهن ایرانی آیین مردمانی آزاده و مستقل بوده است و دستگاه و مراسمی نداشته است.

*هفت دروازه گنبدی و هفت آسمان آیین مهری به عرفان راه می یابد.

*بزرگترین جشن سیمرغیان ایران، جشن زایش سیمرغ یا دین روز است که بیست و پنج دسامبر باشد و این همان روز است که شب یلدا خوانیم و تولد مهر نیز هست و امروزه به زاد روز مسیح شناخته می شود.

در این جشن ها، نوازندگی و سرود خوانی، خوردن نان و نوشیدن شراب رایج بود.

*مهر چهل سال در میان قوم به سر می برد، مسیح نیز. در آیین مهر در گامه یا مرحله دوم این آیین، نوباوه مهری چهل روز تنها و خاموش می نشسته است تا فرصت تفکر پیدا کند، چنان که عارفان به چله می نشینند.

* چشمه آب حیات، چشمه خضر( خدر، خیدر، خسرو، کسرا، قیصر،کایزر، سزار، تزار) آب زندگی که این همه در فرهنگ عرفان ایرانی اهمیت دارد ، از مهر برگرفته شده است. مهر با تیری که بر سنگی می زند، آب را در جهان جاری می کند و آن مکان را مهرابه و آن چشمه را آب زندگی نام می کنند. چون مهر در آن گاباره یا غارواره، شمشیر خویش را بر گاو می کشد تا زایش زمین صورت گیرد و گاو که نماد زندگی است در کنار مهرابه، تخم زندگی را بر خاک می افشاند، آن را آب حیوان نیز نامیده اند. آب چشمه ی مهرابه را نوشابه می گفتند و نوشابه یعنی انوشه آب، آب زندگی و آب حیات:

من هماندم که وضو ساختم از چشمه مهر

چار تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست ( حافظ)

* مهر روش فراهم آوردن می را به آدمیان می آموزد. می در آیین عرفان اهمیت ویژه ای دارد. واژه خرابات نیز از خورآباد به معنی مرکز مهر و خور و خورشید گرفته شده است و اگر خور، خود از خره و فر آمده باشد، باید خرابات همان نیایشگاه سیمرغ و مرکز شادی و زندگی باشد. واژه خور در خراسان(مرکز عرفان کهن ایرانی) و خورموسا و خره اردشیر و به همین سان در رود کر و کارون و کارنگ باقی مانده است. ترکیب هایی چون پیر خرابات و خرابات مغان که به وسیله شاعرانی چون حافظ بسیار به کار گرفته شده است، باید از نام آموزگاران و خردمندان این آیین آمده باشد . شاید آنان تا روزگار مولانا و حافظ مدارس و مکاتبی( هرچند پنهانی) داشته اند و کسانی چون حافظ و مولانا که شیفته آن آیین کهن و آزاده بوده اند به این مکان ها آمد و شدی داشته و دلبستگی بسیاری به آنان داشتند. چنان که وجود آنان وادامه راهشان و دلبستگی فیلسوفان و خردمندان ایرانی چون سهروردی را به آشکار شاهد هستیم. تنها ترس از زمانه سبب شده تا اینان رازها را نهفته دارند:

گفت: آن یار کزو گشت سر دار بلند

جرمش آن بود که اسرار هویدا می کرد ( حافظ)

***

ما در درون سینه هوایی نهفته ایم

برباد اگر رود سر ما زان هوا رود (حافظ)

***

محرم راز دل شیدای خویش

کس نمی بینم ز خاص و عام را ( حافظ)

بسیاری از عارفان ایرانی از ایزد سروش که از ایزدان مهم آیین باستان ایران بوده است، یاد کرده اند. هر شب، جهان، از عشفبازی ماه و پروین یا بهرام و رام ، آبستن شده و هر سحرگاه و با یاری سروش خجسته پی ، هستی از نو زاده می شد:

در راه عشق، وسوسه اهرمن بسی است

هش دار و گوش دل به پیام سروش کن ( حافظ)

***

الا ای همای همایون نظر

خجسته سروش مبارک خبر ( حافظ )

واژگانی چون: سروش، اهرمن، دیر مغان، پیر مغان، خرابات یا خورآباد و مهر در اشعار حافظ، نشان آشنایی و دلبستگی وی به آیین های کهن ایرانی است.

اساتیر اسلامی و زرتشتی نیز در بخش بزرگی از خود، چیزی نیستند جز همان اساتیر کهن ایرانی که گاه مسخ نیز شده اند. سمت و سوی این مسخ سازی، البته که از قدرت افتادن زن، کم دامنه شدن اصالت انسان و خرد و از جانب دیگر، مردسالاری و پایه ریزی حکومت های دینی می باشد.

عرفان پس از اسلام می کوشد تا بار دیگر آن اندیشه های والا را، زنده سازد و از آن ها پاس دارد.

* مرغ جادویی مهریان، عقاب مهری، همان سیمرغ ایرانی است. این مرغ در منطق الطیر در وادی هفتم است و در آیین مهر نیز در مرحله هفتم است. بنا بر شاهنامه و منطق الطیر، سیمرغ در البرز کوه یا کوه قاف( کوه کاف و کاف یعنی کوه. پس کوه قاف یعنی کوه کوهان یا شاه کوه) آشیانه دارد. همه ی دانش های جهان در پرهای اوست و هنگام پرواز یکی از پرهایش در چین می افتد و چین مرکز دانش می شود و از همین روست که محمد می گوید: اطلبوا العلم ولو بالصین. از پیکر این مرغ، جبرییل را بر می سازند. ( در آثار سهروردی این شباهت کاملن آشکار است)

عطار نیز سیمرغ را وارسته ترین عارف جهان می خواند:

هست ما را پادشاهی بی خلاف

در پس کوهی که هست آن کوه: قاف

نام او: سیمرغ! سلطان طیور

او به ما نزدیک و ما زو دور دور

آثار مهریان با وجود دستبردهای زمان و زمانه هنوز در گوشه و کنار ایران دیده می شود. چنان که در کتاب مهرابه های ایران و حافظ خراباتی آمده است:( یکی از نیایشگاه های قدیم مهر که رندان و ملامتیان با نام خرابات از آن یاد می کنند و به آن جا برای سیر و سلوک و گذران دوران ریاضت و تزکیه نفس می روند، مکانی است که خوشبختانه تا امروز به جا مانده و مردم آن را به نام چاه مرتضا علی می شناسند.)

در باره کوه چهل مقام، فرصت الدوله شیرازی در آثار العجم می نویسد:( از تنگه الله اکبر که وارد شیراز می شوید، کوهی است که سمت دست چپ آن کوه راچهل مقام نامند. وجه تسمیه این که در آن شگفت ها و غارهایی بسیار است و در هر یک فقط مهرابی ساخته اند و در آن ایام های سابق مردمانی مرتاض مشغول دعا و عبادت و ریاضت بوده اند و هریک از آن مغاره ها را مقامی خوانند و عده آن ها چهل بوده است…

نگارنده در فارس و اطراف یزد و میبد بسیاری از این بناها را دیده است و به گمانم این مراکز آیینی که با مهر و عرفان کهن ایرانی پیوند داشته تا زمان صفویان دایر بوده است. برای نمونه نگاه کنید که چند آبادانی در همین محدوده با نام مهر پیوند دارد: مهریز . مهرگرد یا مهرجرد. مهر آباد. مهریجان . مهریگرد.

آرامگاه چهل تنان نیز مکان دیگری است که متعلق به مهریان بوده و پیروان مذهب عشق و رندی در آنجا گرد می آمده اند و به همین مناسبت به آن جا عشق آباد نام داده بودند.

هنوز برخی از اهل حق در ایران به پاره ای از اندیشه های کهن و مهری پای بند هستند. آنان در مراسم سماع خویش گوشت گاو نر را نماد مهر است می خورند و به تناسخ و حلول باور دارند. زنان عارف و شاعر بسیاری از بین آنان برخاسته اند.

*

آیین مهر در اروپا با سرکوب عیسویان که خود از میان آن برخاسته بودند، روبرو شد. آنان برای از میان بردن رقیب شرقی خود، مهرابه ها را ویران و به کشتار مهریان پرداختند. بر بالای مهرابه ها، کلیساها قدبرافراشتند و هنوز در برخی از کشورهای اروپایی ( آلمان، اتریش…) در زیر زمین کلیساها، نقش مهر به خوبی آشکار است.

در ایران نیز، دینمداران زرتشتی که در دوران ساسانی به قدرت دست یافته بودند، برای نابودی آن ها کمر بستند و آنان از بیم در برابر مهرابه ها دیوار کشیده و به غارها و زیرزمین ها پناه بردند. بر روی نیایشگاه های مهری، آتشکده ها را بنا کردند، چنان که در داستان گشتاسب این ماجرا دیده می شود.

پس از تازش تازیان، دامنه این نابودی بالا گرفت. به همین سبب در غارهای اطراف یزد و فارس و هم چنین در مکان هایی مانند قدمگاه و چاه حضرت علی، نشانه های این مهرابه ها را می توان یافت. کندوان و میمند و مکان تندیس های بامیان همه از بازمانده های کیش مهر است. پناه بردن آنان به گود زورخانه ها و انجام تمرین های جنگی در آن مکان و خواندن سرودهای باستانی و پوشیدن لباس های سنتی ایرانی، نیز از نشانه های مقاومت مهریان است.

غار نیاسرنیایشگاه رهروان کیش میترا بوده است.

نیایشگاه مهر شهرستان مراغه با قدمت دوره اشکانی و ساسانی، در جنوب روستای ورجوی این شهرستان به شکل زیرزمینی و صخره ای بنا شده است.

غارهای سه هزار ساله ی خوربس در جزیرهی قشم نیز نیایشگاهی است از مهر که با دست مردم این سامان در دل کوه کنده شده است.

مهرابه باباعباس در خرم آباد(خورآبه) از نیایشگاههای مهر در لرستان است.

معبد ( مصیصر ) در شمال غربی ایران که در کوه تراشیده شده است و همچنین صخره ( بی فخریکار ) در جنوب دریاچه رضاییه از دیگر نمونه ها هستند .

نیایشگاه بی بی زبیده در ابیانه نیز مانند بسیاری از امامزادهها نخست نیایشگاهی مهری بوده است.

غار ورا در جهرم هم از نیایشگاههای مهر است.غارهایی که دارای هفت حوضچه بوده و در بلندای کوه قرار گرفته باشند نیایشگاه مهر هستند. هفت عدد مقدس آیین مهر است. با توجه به این که غار در جهت برآمدن خورشید قرار داشته است، از آن برای نیایش بامدادی سود می‌برده‌اند.

**************

حافظ به کیش مهر دلبستگی بسیاری داشته است و مقام خود را گوشهی خور آباد یا خورابه(جایگاه و نیایشگاه خور یا خورشید) می‌داند، نه خرابات و می‌گوید:

مقام اصلی ما گوشه خورآباد است

خداش خیر دهاد آن که این عمارت کرد.

حافظ می‌سراید :

قدم منه به خورآباد جز به شرط ادب

که ساکنان درش محرمان پادشهند

و:

چرا ز کوی خورآباد روی برتابم

کز این بهام به جهان هیچ رسم و راهی نیست

و در جایی دیگر:

در خورآباد مغان ما نیز هم منزل شویم

کاین چنین رفته ست در عهد ازل تقدیر ما

وی هم چنین به احترام و دوستی خود با پیر خورآباد اشاره میکند:

به جان پیر خورآباد و حق صحبت او

که نیست در سر من جز هوای خدمت او

و چند بار به آب خورآباد اشاره می کند و البته که همان چشمه مهر در خورابه است:

خرقه زهد مرا آب خورآباد ببرد

خانه عقل مرا آتش میخانه بسوخت

و:

نذر و فتوح صومعه در وجه می‌نهیم

دلق ریا به آب خورآباد برکشیم

و:

ساقی بیار آبی از چشمه خورآباد

تا خرقه‌ها بشوییم از عجب خانقاهی
*

حافظ به آیین مهر و طریقت مهر دلبسته بود:

بر دلم گرد ستم‌هاست خدایا مپسند

که مکدر شود آیینه مهر آیینم

*

ز دوستان تو آموخت در طریقت مهر

سپیده دم که هوا چاک زد شعار سیاه

*

حضرت حافظ خورابه را جایگاه نور ایزدی میدانسته است:

در خورآباد مغان نور خدا میبینم

بین چه نوری به کجا میبینم

*

شست‌وشویی کن و آنگه به خورآباد خرام

چگونه ممکن است حافظ از دیگران خواسته باشد که هنگام ورود به خرابات، نخست شست‌وشو کنند؟

سخن بسیار است و چه زیباتر که این بخش را با این شعر حضرت حافظ به پایان بریم.

چو ذره گرچه حقیرم، ببین به دولت عشق

که در هوای رخت چون به مهر پیوستم.